„Za lat kilka, w r. 1910, w dzień Rozesłania Apostołów 15 lipca, przypadnie pięćsetna rocznica zwycięstwa grunwaldzkiego, ku upamiętnieniu którego wystawił tę świątynię sam tryumfator i zarazem protoplasta przesławnej dynastyi Jagiellońskiej. Oby Opatrzność dozwoliła jeszcze w jak najdalsze wieki posiadaniem tego pomnika chwały i przewag cieszyć się narodowi, dla krzepienia ducha w ciężkiej i zmiennej dziś jego doli” – Jan Ambroży Wadowski, Kościoły lubelskie.

Ekspozycja historyczna: Bitwa pod Grunwaldem i królewskie wotum wdzięczności.

Kościół wzniesiony został jako wotum króla Władysława Jagiełły za zwycięstwo pod Grunwaldem. Część ekspozycji historycznej w świątyni (kaplica Grunwaldzka) i w wieży kościoła nawiązuje do tego wydarzenia. Tradycja podaje, że kościół w latach 1412-1426 budowali jeńcy krzyżaccy wzięci do niewoli w Bitwie pod Grunwaldem. W nawiązaniu do tego przekazu został umieszczony we wnęce wieży rycerz Zakonu Panny Maryi – Krzyżak w charakterystycznym białym płaszczu z czarnym krzyżem. Ściany tej wnęki zostały uzupełnione fotografią dziedzińca Zamku Krzyżackiego w Malborku. Na poziomie drugim ekspozycję historyczną uzupełnia fotografia obrazu „Bitwa pod Grunwaldem” Jana Matejki. Obraz ten w nawiązaniu do wotywnego charakteru kościoła wzbogaca scena historyczna: rycerze ubrani w stroje z epoki bitwy oraz symboliczne dwa miecze. Symbolicznie również zaakcentowano pole bitwy przez ułożenie głazów – otaczaków.

W kaplicy Grunwaldzkiej nad Popiersiem Monarchy umieszczono chorągiew jagiellońską i litewską, przypominającą o połączonych siłach oręża polskiego i litewskiego, które odniosły zwycięstwie w bitwie grunwaldzkiej.

Ekspozycja historyczna: szaty i naczynia liturgiczne oraz wyroby z drewna.

Każdy kościół jako miejsce kultu, jest wyposażony w odpowiednie szaty i naczynia liturgiczne, konieczne do sprawowania liturgii. W świątyni pobrygidkowskiej, z całą pewnością od początku funkcjonowania, znalazły się odpowiednie szaty i paramenta liturgiczne, przywiezione przez zakonników i zakonnice zakonu Najświętszego Zbawiciela z Gdańska. Na skutek burzliwych dziejów miasta i klasztoru (szczególnie potopu szwedzkiego i zubożenia mieszkańców w czasach późniejszych te najstarsze przedmioty nie zachowały się do dnia dzisiejszego. Aktualnie w ramach ekspozycji muzealnej są wystawione szaty, naczynia liturgiczne i inne przedmioty, pochodzące z najwcześniej XVIII wieku i późniejsze.

Ekspozycja historyczna: epitafia, tablice pamiątkowe.

Istotnym fragmentem ekspozycji w kościele pobrygidkowskim są tablice pamiątkowe, umieszczone na ścianach świątyni. Epitafia – ponieważ taka jest ich nazwa – wykształciły się z połączenia obrazu kultowego i napisu upamiętniającego imię, nazwisko i datę śmierci osoby zmarłej, umieszczanego w pobliżu grobu lub na ścianie kościoła. Epitafia rozpowszechniły się w średniowieczu jako początkowo malowane na desce, a od XIV wieku rzeźbione w kamieniu. W okresie renesansu i baroku typowym materiałem do tworzenia epitafium stał się czarny marmur, połączony niekiedy z alabastrem. Najbardziej popularne stały się epitafia dwuczęściowe, złożone z tablicy inskrypcyjnej i zazwyczaj malowanego portretu, umieszczanego najczęściej w jego górnej części lub w zwieńczeniu. Niezależnie od epitafiów rzeźbionych, wykonywano nadal epitafia malowane.

Według ks. J. A. Wadowskiego, który na początku XX wieku opisał bardzo dokładnie historię i wystrój ówczesnych kościołów lubelskich, w 1907 r., kościół pobrygidkowski był bardzo ubogi w tego rodzaju pamiątki przeszłości. Wadowski wymienia dwa epitafia, zachowane zresztą do dnia dzisiejszego: marmurową tablicę, poświęconą Mariannie Trzcińskiej, zm. 1733 oraz ks. Wojciecha Cyranowicza, kapelana kościoła, zm. 1607.

Pozostałe liczne tablice pamiątkowe pochodzą z II połowy XX wieku, i związane są z najnowszą historią świątyni. Kościół Wniebowzięcia NMP Zwycięskiej po II wojnie światowej stał się miejscem pamięci o żołnierzach polskich zaginionych i pomordowanych na Wschodzie (dzisiaj wiadomo, że chodzi o pomordowanych w Katyniu, Miednoje, Charkowie, Bykowni i innych miejscach kaźni na terenach dawnego ZSRR), żołnierzach Armii Krajowej i innych organizacji niepodległościowych. Tablice im poświęcone stanowią największą liczbę.

Pozostałe epitafia upamiętniają bohaterów narodowych (m. in. Marszałka Józefa Piłsudskiego), osoby duchowne (poszczególnych rektorów kościoła), siostry zakonne i osoby świeckie.

Szczególną rolę w powstałej ekspozycji odgrywają 104 imienne tabliczki wykonane z mosiądzu, z wygrawerowanymi personaliami konkretnych osób – żołnierzy, policjantów i innych funkcjonariuszy państwowych, którzy ponieśli śmierć podczas II wojny światowej. Te osoby zostały upamiętnione w sposób szczególny, przez poświęcenie ich pamięci sali w przyziemiu wieży kościelnej, skąd prowadzi szlak do dalszych części ekspozycji muzealnej.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że świątynia pobrygidkowska przez cały okres powojenny była miejscem pamięci o zmarłych i zaginionych na Wschodzie, nawet wtedy, kiedy oficjalnie, w czasach PRL, ten temat „nie istniał”. Kościół pobrygidkowski stał się więc dla całego Lublina mauzoleum bohaterów i męczenników oraz ośrodkiem pielęgnowania tradycji narodowych. Umieszczanie kolejnych tablic pamiątkowych dokonywało się podczas uroczystych obchodów świąt kościelnych i rocznic historycznych, a w niektórych przypadkach nawet potajemnie, z racji obaw przed represjami ze strony ówczesnych władz.

Podczas trwających od 2009 prac remontowych w kościele, zapadła decyzja o uporządkowaniu umieszczenia poszczególnych tablic dla jeszcze lepszego ich wyeksponowania. Obecnie, po przeprowadzonych pracach, tablice pamiątkowe i epitafia są umieszczone następująco:

W kaplicy św. Judy Tadeusza, po stronie zachodniej znajduje się tablica poświęcona fundatorowi kościoła – królowi Władysławowi Jagielle, w formie popiersia monarchy i umieszczonego poniżej okolicznościowego napisu, wykonana w 1910 r.

Pozostałe tablice znajdują się we wnętrzach kaplic i na wewnętrznych stronach filarów oddzielających kaplice w bocznej nawie kościoła, po stronie południowej.

W kaplicy położonej najbliżej prezbiterium umieszczono tablice poświęcone:

1. Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu

2. Gen. Mieczysławowi Smorawińskiemu
3. Żołnierzom Armii Krajowej i gen. Kazimierzowi Tumidajskiemu
4. Żołnierzom Armii Krajowej więzionym w okresie powojennym
5. Ks. Aleksandrowi Bohdanowiczowi

W kaplicy św. Barbary (środkowej) znajduje się ołtarz z rzeźbą Pieta. To miejsce zostało zaplanowane jako upamiętniające tragedię katyńską, stąd na ołtarzu znajdują się urny z ziemią pobraną z miejsc kaźni Polaków na Wschodzie.

Tablica tu umieszczona upamiętnia:

1. Oficerów WP, KOP i policjantów pomordowanych przez NKWD w 1940r.
2. Naprzeciw tablicy znajduje się rzeźbiony obraz Matki Boskiej Katyńskiej, pod nim umieszczono szczególną pamiątkę – guziki z mundurów, wydobyte z dołów śmierci.

Kolejna kaplica jest poświęcona pamięci rektorów kościoła i osób zakonnych. Tu znajdują się tablice poświęcone pamięci:

1. Ks. Jana Władzńskiego, rektora kościoła w latach 1903 – 1935
2. Błogosławionego ks. Kazimierza Gostyńskiego, rektora kościoła w latach 1935 – 1940, zamordowanego w Dachau w 1942 r., beatyfikowanego wraz ze 108 męczennikami II wojny światowej przez bł. Jana Pawła II
3. Ks. Andrzeja Chlastawy, rektora kościoła w latach 1947 – 1969
4. Ks. Stefana Młynarczyka, rektora kościoła w latach 1969 – 1976
5. Ks. Mieczysława Brzozowskiego, rektora kościoła w latach 1976 – 1982
6. Siostry Emilii Szerwendke, urszulanki
7. Władysława Brolla
8. Marianny Trzcińskiej O tej tablicy wspomina już na początku XX wieku ks. J. A. Wadowski.

W czwartej kaplica przy wejściu bocznym zostały umieszczone tablice upamiętniające osoby świeckie związane z kościołem i najważniejsze wydarzenia z historii świątyni:

1. Heleny z Rojowskich Masłowiczowej
2. Ludwiki Zembrzuskiej
3. Ignacego Wolanowskiego
4. Remont świątyni 1934 r.
5. Nawiedzenie kopii Obrazu Matki Bożej Częstochowskiej 2004
6. Renowacja pobrygidowskiego zespołu klasztornego w Śródmieściu miasta Lublina 2011- 2012.

W wieży kościoła zostały rozmieszczone kolejne elementy ekspozycji historycznej. Przed wejściem na strych kościoła, gdzie znajduje się ekspozycja fresków z 1470 roku został wyakcentowany wątek bitwy pod Grunwaldem, który przypomina, że kościół jest wotem wdzięczności króla Władysława Jagiełły za zwycięstwo w Bitwie pod Grunwaldem.

W drodze na kolejny poziom wieży umieszczono kopię obrazu św. Brygidy, jej żywot i proroctwo o klęsce Krzyżaków.

Trzeci poziom ekspozycji wieży prezentuje konstrukcję pod 2 dzwony: duży i mały. Dzwon duży (1 połowa XVIIIw.) w kształcie odwróconego kielicha, z koroną z sześcioma uszami. Ozdobiony wieńcem dekoracyjnym ze stylizowanymi łacińskimi literami oraz wizerunkiem Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej.

Dzwon mały (1749r.) w kształcie odwróconego kielicha, z koroną i sześcioma uszami. Posiada dekoracyjny wieniec z motywami roślinnymi i kwiatów, płaskorzeźby przedstawiające Chrystusa Zmartwychwstałego i Matkę Boską z Dzieciątkiem oraz napis: „SIT NOMEN DOMINI BENEDICTUM ME FECIT I. (Immanuel) WITTWERCK GEDANI ANNO 1749”.

Najwyższy poziom to punkt widokowy z lunetami na panoramę miasta Lublina. Na tym poziomie zawieszono w dwóch gablotach szaty liturgiczne oraz ustawiono drewniana rzeźbę Chrystusa, której nadano formę przydrożnej kapliczki.

Cytowany na początku niniejszego opracowania ks. J. A. Wadowski wyrażał życzenie, aby Opatrzność pozwoliła jaszcze długie lata cieszyć się narodowi kościołem pw. Wniebowzięcia NMP (por. Wstęp).

Wydarzenia wieku XX. sprawiły, że świątynia pobrygidkowska stała się miejscem modlitwy za Ojczyznę i naród polski oraz swoistym „panteonem” dla tych którzy oddali swoje życie za wolność i niepodległość Polski.

Po przeprowadzonych w ostatnich latach pracach kościół odzyskał na nowo blask i świeżość, odsłaniając jednocześnie wiele tajemnic. Dobrze, że ważne z punktu widzenia historii sztuki zabytki, dotąd trudno dostępne, bądź nieodkryte, mogą obecnie cieszyć sobą większą liczbę wiernych Kościoła, miłośników historii, mieszkańców naszego miasta i przybywających turystów. Nowoczesna ekspozycja tym bardziej pozwoli je przybliżyć szerokiej publiczności i przyczyni się do jeszcze lepszej ochrony skarbów naszej narodowej kultury.